Sosyalist ekonomi modelinin ve diğer ekonomi modellerinin geri planda kaldığı serbest piyasa ekonomisinin yani diğer bir adıyla kapitalist sistemin dünya ekonomileri arasında popüler oluşu nedeniyle Merkez Bankası gibi bağımsız kuruluşların önemi artmış durumdadır.
Serbest Piyasa Ekonomisinde hukukun üstünlüğü, devletin özel sektörle rekabete girmeyişi ve daimi para akışı yani harcama alışkanlığı oldukça önemli yer tutar. Ancak ülkelere yatırım yapan şirketler genellikle içinde bulunulan sosyal, siyasi ve politik dalgalanmalardan muaf olmak ister.
Dolayısıyla Merkez Bankaları devletin para politikalarını belirleyen, ekonomi çarklarını yaptığı müdahalelerle döndüren yarı bağımsız bir devlet kuruluşudur. Yarı Bağımsız olmasının nedeniyse paranın devlet tekelinde olmaması gerektiği doktrinini savunan kapitalizmdir.
Merkez Bankası Neleri Belirler?
Bir ülkenin ekonomisinin can damarıdır. Ülkenin para politikaları, enflasyon oranları, faiz kararları gibi doğrudan piyasaya ve halka etki eden kararlar veren Merkez Bankası bu kararları verirken ne kadar özgürse verilen kararlar bir o kadar etkili olacaktır.
Bir çok ülkede Merkez bankaları, elinde bulundurduğu araçları kullanarak ülkedeki enflasyonu kontrol altında tutmak gibi önemli bir görev edinmiştir. Yakın bir zamandan örnek verecek olursak %8’in üzerinde enflasyona sahip olan Amerikan Ekonomisi FED kararıyla 0,5 puan faiz yükselterek hedef enflasyona ulaşmayı umut etti.
Bu ve buna benzer kararlar hem ülkemizde hem de tüm dünyada ülkelerin merkez bankaları tarafından verilmektedir.
Bir ülkenin ekonomisinin insan vücuduna benzetildiğini farz edersek Merkez Bankaları bu vücudun kalbi olacaktır. Dolayısıyla bu kadar önemli bir noktada bulunan bir kurumun kritik kararlar vermesi de oldukça gereklidir.
Örneğin; Merkez Bankaları ülkenin para politikalarını belirler ve her daim altın ve döviz rezervi biriktirir. Bu rezerv karşılıklı para basılması açısından oldukça önemli bir konumdadır. Günümüz itibarıyla Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası Eskiden TBMM’nin yetkisi altında olan para basma ve ihraç yetkisi işlemlerini yürütmektedir.
Merkez Bankaları Nasıl Bir Sistemle Çalışır?
Merkez Bankası, liberal bir ekonominin en önemli saç ayağıdır. Dolayısıyla Merkez bankaları faiz kararı, para politikası, para basma işlemleri gibi doğrudan ülke ekonomisini ilgilendiren oldukça ciddi bir bağlantı noktasında bulunur.
Bu nedenlerden ötürü Merkez Bankası içerisinde kurumsal bir yapılanma, gündemden ve politikadan uzak yarı bağımsız bir komite oldukça önemlidir. Eğer bir ülke serbest piyasa ekonomisini benimsiyorsa dikkat etmesi gereken en önemli hususlardan birisi de Merkez Bankasının bağımsızlığıdır.
Bu yüzden Merkez Bankası Döviz Kuru politikalarında ve diğer uygulamalarda aynı Üniversitelerde olduğu gibi özerk bir yapıyla çalışır. Ayrıca Merkez Bankası liyakatli ellerin elinde olmalıdır ki uygulanan ekonomi politikalarının ne derece efektif olup olmadığını fark edebilecek yeterli eğitime sahip denetim mekanizması doğru zamanda müdahale edebilsin.
Merkez Bankalarının Aldığı Aksiyonlar Nelerdir? Sebebi Nedir?
Merkez Bankası, yukarıda da belirtildiği gibi temel hedefi olan fiyat istikrarını sağlamak için bazı aksiyonlar alır. bahsettiğimiz aksiyonları alarak enflasyonun hedeflenen seviyede kalmasını sağlar.
Bunu gerçekleştirebilmek için ise faiz arttırımı, para basımı gibi elementlerden yararlanır. Ülkenin ekonomisi sürekli akan bir dere gibidir. Faiz ise onun şiddetini ayarlayan barajdır. Eğer su çok şiddetli akarsa yatağına zarar verir yani enflasyon açığa çıkarır. Çok durgun olursa da su akmaz ve ekonomi durarak iflas eder.
Yukarıda belirtilen kitabi açıklamalara ek olarak Merkez Bankası Faiz kararı, para basma işlemleri gibi oldukça güçlü araçlara sahiptir ancak bu araçlar aynı bir nükleer silah gibi oldukça tehlikelidir de. Örneğin 2008 Küresel Krizinin ABD’nin Merkez Bankası FED’in yanlış kararları sonucu ortaya çıktığı bilinmelidir.